The city lights of Sharjah and Ajman in the United Arab Emirates

Şehir Coğrafyası Temel Notlar

Yazarı:

1994 yılında dünya da şehir ve kırsal nüfus eşit oranda olmuştur. Dünyada büyük şehirlere metropolis denmektedir. Büyük metropolislere megaşehir denmektedir. Birkaç şehir birleşirse buna konürbasyon denir. Gottman Megolopolis adını verdiği dünyanın en büyük konürbasyonu vardır.

  1. Mark Jefferson primate adını verdiği egemen tek şehir kavramını söylemiştir.
  2. Bazı ülkelerde ise egemen iki şehir bulunur buna egemen şehir ikilisi denir.
  3. Bazı ülkelerde ise çoklu şehirler bulunur buna da çoklu egemen şehirler denir.

Tokyo önceleri Edo adındaydı. Doğunun başkenti anlamına gelmektedir.

  1. Adna Ferrin Weber adlı adam The Growth adlı eserinde şehirlerin sorunlarına ilk kez dikkat çekmiştir.

Şehir Bölgeleri

  1. Hinterland: Ard Ülke anlamına gelmektedir. Bu kavram şudur; bir şehrin etkisinin yayıldığı alandır. bu etki genel olarak şehrin kültürü, ekonomisi gibi fonksiyonlarıyla etkiler.
  2. Umland: Bu kavram ise şu anlama gelir örneğin bir şehir geniş bir bölgede olabilir fakat etkisi dar bir sahada çok şiddetli hissedilir. Rize ili geniş bir bölgede hizmet sahası vardır fakat asıl merkez asıl şehir “alt cadde- üst cadde” bölgesinde ağır hissedilir ve bu bölgeye umland denir.

Şehir Coğrafyasında Başlıca Akımlar

  1. Almanya da Ratzel– Ricthofen– Hettner
  2. İngiltere de Chisholm tarafından yapılmıştır.

Şehir Coğrafyası 4 ana akımla incelenebilir bunlar şunlardır;

  1. Morfolojik veya Fizyonomi: Şekil veya biçim anlamında gelmektedir. Smails adındaki herif şehir morfolojisini “Urban Landspace veya Townscape” olarak nitelemiştir. Bu adama göre şehirlerdeki caddelerin düzeni, binaların tasarımı, arazi kullanımı, sokak planı gibi bileşenler üzerinde durmuştur.
  2. Fonsiyonel Akım: Bu akımın iki yönü vardır şehrin çevresiyle olan ilişkisi ve şehir içindeki fonksiyon alanlarının belirlenmesi. Bu akım bu iki soruya nedenleriyle açıklamaya çalışmıştır.
  3. Kültürel Genetik Akım: Bir kültürün şehir üzerindeki etkilerini inceler.

Daha sonraları modern ve klasik yaklaşımlar ortaya çıkmıştır. Bunlar kabaca çevreci determinist, hümanist, pozitivist gibi akımlardır. Pozitivist akımda deney gözlem bulunur bu da ikiye ayrılır. Ekolojik ve Neoklasik.

  1. Ekolojik Yaklaşım: Bu yaklaşımda Darwin’den etkilenmiştir. Yaşam ağı olarakta bilinen bir kavram vardır buna göre tüm parçalar birbirleri ile etkileşim ve bağlılık içerisindedir. Bu görüşe göre canlılar rekabet halinde birbirleri ile savaşır. Örneğin bir şehirde zengin kesmin daha güzel arazilerde kalması buna örnek oluşturur. Burgess diye bir herifin Ortak Merkezli Daireler Modeli ve Hoyt’un Arazi Kulanımın Sektör Modeli bu ekolün modelleri arasındadır.
  2. Neo Klasik Yaklaşım: Bu yaklaşımda şu anlatılır. İnsan akıllı bir canlıdır. Bu yüzden en düşük maliyette ve en yüksek kar oranıyla çalışır. Bu ekolde Merkezi Yerler Teorisi Thünen Modeli bulunur.
  3. Davranışsal Yaklaşım: Bu yaklaşımda insanların aldıkları kararlardaki güdülere vurgu yapar. Şehirlerde alınan kararlar insanların bilgi eksiklerinden ortaya çıkar demişlerdir.
  4. Hümanistik Yaklaşım: Şehirlerin gelişmesiyle ortaya çıkan monotonluktan dolayı ortaya çıkmıştır. Bu görüşte insanların çevre ile olan ilişkisini yorumlamak bulunur. Bu görüşte Edward Relph herifin Yer ve Yersizlik adlı çalışması önemlidir.
  5. Yapısalcı Yaklaşım: Bu yaklaşımın temeli Marx’ın görüşüne dayanır. Bu da gelir adaletsizliği gibi sorunlara değinir.

Kentler Nasıl Ortaya Çıktığına Dair Teoriler

  1. Hidrolik Teori: Verimli Toprak, Uygun iklimin olduğu yerlerde çıkmıştır. Wittfogel’in Oriyantel Despotizm eserinde değinmiştir. Buna göre şehirler sanayi devrimi ile değil hidrolik devrimler ortaya çıkmıştır.
  2. Ekonomik Teori: Bu teorinin kurucusu Jane Jacobs’dur buna göre şehirler ticaretin yapılması için kurulmuştur. Tarım devriminden önce de şehirlerin olabileceğini savunmuştur. Obsidyen camı üzerrinde durmuştur. Ayrıca Kentlerin Ekonomisi adlı bir eseri vardır. Pirenne adlı herif ise Avrupa’daki şehirlerin Roma dönemi sonrası ticaretten dolayı ortaya çıktığını savunmuştur.
  3. Askeri Teoriler: Bu teoriye göre şehirler güvenlik ihtiyaçlarından dolayı kurulmuştur. Savunucularından Adams diye bir heriftir. Bu görüşe teknolojinin gelişmesi şehirlerin gelişmesinin bir sonucudur demişlerdir. Begel diye bir herif ise şehirler Metal Çağında ortaya çıkmıştır demişlerdir.
  4. Dini Teori: Paul Wheatley adlı adamın teorisidir. Buna göre şehirler dinlerin etkisi ile ortaya çıkmıştır.

Bazı Şehirlerin Ortaya Çıkışı

  1. Anadoludaki Şehirlerin ortaya çıkışında başta ticaret ve din etkili olmuştur.
  2. Yunan şehirlerinde Agora ve Akropol olarak iki bölümü vardır. Akropol şehrin üst bölümde yer alan yüksek bölümüdür burada kale, sığınak ve depo bulunur. Agora ise daha alçakta yer alan idaeenin ve halkın toplanma alanının bulunduğu bölümdür.
  3. Roma şehirleri ise iki ana caddesi hakimdir bunlardan ilki kuzey– güney doğrultulu olana “cardo” doğu– batı doğrultulu olana ise “decymanus” denir. tam kesişme noktasında Forum bulunur forumun olduğu bölümde okul, tapınak gibi şeyler vardır. Roma şehirleri seçilirken ulaşım olanaklarının iyi olması gerekir.
  4. Orta Çağ da şehirler Avrupa kıtasındaki şehirleşmenin ikinci dönemi olarak gösterilir. Bu dönemde ortaya çıkmış şehirler fazla kalabalık değildir. Din etkisi görülür özellikle manastır hakimdir. Mumforda göre orta çağdaki şehirlerin ortaya çıkmasında uluslararası ticaret etkili olmamıştır ancak şehirlerin gelişmesinde etkili olmuştur.
  5. İslam şehirleri ise Marçais diye bir herif camilerin etkisi büyüktür demiştir.
  6. Rönesans ve barok şehirlerinde en göze çarpan özelliği bulvarlardır.
  7. Sanayi şehirleri ekonomik şartlar daha etkilidir. Dünyada ilk sanayileşmiş şehirlere sahip ülkesi Hollanda’dır. İngiltere de ilk kez Almanya ise ikinci sanayileşen ülkedir.
  8. Selçuklu şehirleri ise ovalar üzerinde kurulmuştur. Surlar, Ulu Cami ve Gök Meydanlar bu dönem şehirlerin özellikleridir.
  9. Osmanlıda şehirler sancak beyi ve kadıların bulunduğu bölgelerde oluşur. Burdaki şehirler dağ eşiği alanında yani ova ile dağ arasındaki alanda kurulmuştur. Surlar artık eski önemini kaybetmiştir.
  10. Kapitalist şehirler dinamik ve hareketlidir. Bu şehirlerin en önemli özelliği şehir arazilerinin gelir kaynağı olarak görülmesidir.
  11. Sömürge şehirleri ise Avrupalı işgalcilerin kurdukları şehirlerdir. Latin Amerika da Buenos ve Lima bu dönemde sıfırdan kurulmuştur. Sömürgeciler kendi şehirlerinde bulunan elemanları sömürge şehirlerine getirmiştir bu bakımdan sömürge şehirleri için yeni sayılır bunun en güzel örneği Yeni Delhidir.
  12. Dünya Şehri terimini ilk kullanan Patrick Gaddesdir. Peter Hall adındaki herif The World Cites adlı çalışmasında dünya şehirlerinin nasıl geliştiklerini incelemiştir.
  13. Küresel Kent Sassen adındaki herif küresel şehir kavramını kullanmış ve New York– Londra ve Tokyo olarak belirlemiştir.
  14. Sosyalist şehirleri bu şehirlerin bir diğer adı Socgorod olarak bilinir. Bu şehirlerde sınıf ayrımı yoktur. Herkes bir işte çalışır ve milli gelirden pay alır. Herkes aynı yerde evde oturur. Bu şehirlerin en göze çarpan özelliği geniş boş alanların bulunmasıdır.

Modern Şehirler

  1. Bu şehirler özgün şehirlerdir.
  2. Kapitalist düzenle ortaya çıkmasıyla başlamıştır.

Edward Relph adlı herifin Modern Şehirsel Görünüm adlı çalışmasında 5 başlıkla incelemiştir.

  1. Devasa Büyüklükte binalar bulunur.
  2. Düz arazilerdir.
  3. Değiştirilemeyen düzenleri bulunur. Yani sonradan bir şey eklemek zordur.
  4. Katılık ve donukluktadır. Yani bileşenler katıdır ve bakımları kolay yapılardır.
  5. Sürekliliği olmayan bir dizi vizyonları bulunur yani araba ile giderken farklı yaya olarak giderken farklı perspektifleri bulunur.

Post Modern Şehirler

  1. Post modern şehirlerin en güzel örnekleri Las Vegas ve Los Angeles’dir.

Soja adlı bir adam 6 konu üzerinde durur.

  1. Bunlardan ilki esneklik kentidir. Bu söyleme göre fordist anlayışından postfordist anlayışı hakimdir. Buna göre geleneksel sanayi üretimi yerine teknolojik gelişmelerle güçlü üretim yapılır.
  2. Kozmopolis söylemi ise şehirlerin yeniden sınıflandırmayı savunur.
  3. Eksopolis ise eski şehirler merkezden yönetilir ancak bu şehirler kenardan yani dışardan yönetilir demiştir.
  4. Metropolariteler ise şehir içindeki sınıfsal farklardan dolayı kutuplaşma meydana gelir.
  5. Hapishane Toplumu artık şehirler gözetim kuleleri ya da polislerle değil yüksek teknoloji ile güvenliği sağlanır. Polis değil polis gücü olarak görülür.
  6. Benzeşim Kenti bu kavram ise şehirler bir şehri taklit eder ve bu taklit öylesine büyür ki taklit ettiği şehirden üstünlük sağlar.

Dünya da Şehirleşme

  1. En kuzeydeki şehir Norveç Hammerfesttir. Ancak Sibirya da Dikson Şehri de olduğu söylenir.
  2. En Güneyde Tierra– Ushuaia
  3. En Yüksek şehir Peru– Cerro de Pasco
  4. 2008 yılında dünya şehirleşme oranı %50‘yi geçmiştir.

Banliyo

  1. Ana kentten uzakta bulunan planlı şehirlerdir.
  2. Çevre kent– alt kent– yöre kent– suburb da denmektedir.
  3. Uydu kent farklıdır. Uydu kent ana kentte ekonomik anlamda bağımlıdır.
  4. ABD Banliyo konusunda oldukça fazladır.

Konürbasyon

  1. Patrick Gaddes tarafından ortaya atıldı.
  2. Bağımsız olarak gelişen şehirlerin birleşmesiyle oluşur.
  3. Kuzey Amerika metrolitesi ilk örneğidir.

Ökümenepolis

  1. Bu kavram ilk olarak Doxiadis tarafından ileri sürülmüştür.
  2. Kavrama göre dünya üzerinde yerleşmeye uygun tüm alanların şehirleşmesini söyler.
  3. Bu şehirleşme sonucu hayat zorlaşacaktır.
  4. Bu şehilerr belli bir dönemden sonra nekropolis olacaktır.

Şehirlerin Ekonomik Temelleri

  1. Şehirler ticaret ve diğer tüm fonksiyonlarını yerine getirmek ve insanların hayatlarını kolaylaştırmak için kurulur bu olaya agglomerasyon denir.
  2. Şehir ekonomisi iki bölümü vardır bunlardan ilki temel faaliyetler bu alan şehrin dışarıya yönelik yaptığı üretimlerdir. Temel olmayan faaliyetler bölümü ise şehir içindeki üretimleri kapsar. Bu iki faaliyetler iş olanklarını artırır bu olaya da temel faaliyetlerin çoğaltıcı etkisi denir.
  3. Bazı şehirler hızlıca gelişir bu gelişmeyle işsizlik, kıtlık ve refahın düşmesine neden olur bunlara yalancı şehirleşme denir.
  4. Yalancı şehirleşme terimini ilk kez kullanan adam T.G. McGee dir.

Şehirlerin Sınıflandırması

Jenetik Sınıflandırma

Şehirlerin geçmişten günümüze gelen tarihsel sınıflandırma;

  1. Tarih Öncesi Şehirler
  2. Klasik devir şehirler
  3. Roma şehirleri
  4. Ortaçağ şehirleri
  5. Modern Şehirler

Morfolojik Sınıflandırma

Şehirlerin şekillerine göre sınıflandırmadır.

  1. Uzanmış bir şekle sahip olanlar: Bu şehirler ince uzun şehirlerdir. Akarsu boylarınca kıyıya veya ovaya paralel şekilde uzarlar. Gümüşhane güzel bir örnektir.
  2. Dairevi şehirler: Topoğrafyanın düz ve silik olduğu bölgelerde oluşur. En güzel örnek Moskova’dır.
  3. İki veya daha fazla parçadan oluşmuş: Bu şehirler beşeri veya doğal etmenlerden dolayı ayrılmış daha sonra birleşmiş şehirlerdir. Budapeşte örneğin Tuna nehri tarafından ayrılmıştır. Buda ve Peşte daha sonra birleşmiştir. İstanbul, New York ve Köln örnektir.
    Birde Birleşik Şekilden meydana gelmiş şehirler var bunlarda birkaç çekirdeğe sahip şehirler zaman içinde bütünleşir böylelikle bileşik şehirler olur. Pekin ve Münih örnektir.

Şehirlerin Genişliğine Göre Sınıflandırma

Şehirlerin yayıldıkları alanı inceler fakat dikey gelişimle önemini kaybetmiştir.

Şehirlerin Nüfuslarına Göre Sınıflandırma

Ülkelere göre farklılık gösterir. 1 milyonu geçen şehirlere metropoliten şehir denir.

Biyolojik Sınıflandırma

  1. Eopolis: Köylerdir.
  2. Polis: Kasabalardır.
  3. Metropolis: Küçük şehirleri ve köyleri kendine bağlamış şehirlerdir.
  4. Megalapolis: Büyük şehirlerdir. Bölge ve ülke için önemli nüfusları da fazladır.
  5. Tyrannopolis: Şehirlerde ekonomi çöker, şehirden kaçmalar başlar.
  6. Nekropolis: Şehir harabe haldedir. Salgın hastalıklar artar şehir terk edilir şehir ölür.

Coğrafi ve Topoğrafik Mevkilerine Göre Sınıflandırma

Şehirler vadi, ova, dağ eteği gibi coğrafi alanlarda kurulur işte bunlardır.

  1. Doğal geçitler ve Vadiler üzerinde: Vadiler boyunca kurulurlar. Özellikle Alp dağlarındaki vadilerde önemlidir. Avusturya da İnsburg, Fransa da Grenoble bu tipe örnektir.
  2. Ovalarda kurulmuş şehirler: Birçok şehir bu arazilerde kurulmuştur.
  3. Ulaşımı uygun nehirlerde: Kongo nehri üzerinde veya Avrupa ve Amerika da birçok şehir böyle kuruldu.
  4. Körfez ve Boğazlarda Kurulan Şehir
  5. Dağ Kenarı Şehirleri
  6. Liman Şehirleri
  7. Edafik Şehirler: Çeşitli toprak özelliklerine göre kurulmuş şehirlerdir.

Şehirlerin Fonksiyonlarına Göre Sınıflandırma

  1. Sanayi
  2. Ziraat
  3. Ticaret
  4. Turizm
  5. Askeri
  6. Liman
  7. Tarım– Bulgaristan– Kırcaali
  8. Sanayi
  9. Maden

Şehirlerin Lokasyonları

  1. Sit: Bir şehrin esas yerini gösterir.
  2. Sittuasyon: Bir yerin çevresi ile olan etkileşimini ifade eder.

Yani sit bir şehrin fiziksel konumunu söyler. Yani bir ilin siti açıkça şurasıdır diyebiliriz. Ovada mı kıyıda mı gibi. Sittuasyon daha çok etkileşimden bahsederiz.

Şehirlerin Mekanı Örgütlemesi

Bir şehir var olabilmesi için hinterlandı ile etkileşim halindedir. Bu yüzden hinterlandı ile olan ilişkisinden dolayı bazı modeller ortaya çıkmıştır.

J.H. von Thünen

Bu modelde bir çiftlik ele alınmıştır. Arazi dümdüz ve iklim şartları eşittir ve izole devlet yani bu arazide tek bir şehir bulunacaktır. Bu modelde çiftçiler ürünlerini merkezde ki pazara öküz arabaları ile götürecektir. Bu modelde merkez noktadan çevreye aynı nitelikte yol sistemleri bulunur demiştir.

W. Christaller

Bu teoriye göre Merkezi Yerler Teorisi ortaya atmıştır. İzotropik yani dümdüz bir arazi* arazi seçmiş şehirler bu arazide nasıl bir dağılım sergileri araştırmıştır. Şehirlerin nüfuslarını ve fonksiyonları arasındaki ilişkiyi inceleyen ilk adamdır. Bu sisteme göre şehirler bir merkez etrafında büyür. Bu büyümeyle şehirlerin etrafında altıgen şeklinde bölgeler oluşur bu bölgeler merkeze bağlıdır fakat kendilerine ait de bölgeleri bulunur. Bu yeni bölgeler iç içe geçmiş ve birbirleri ile bağlantılıdır.

Homer Hoyt

Bu teoriye göre merkez halkadan çevreye doğru yayılan üçgen şekilli bölümler oluşur. Bu bölümler arasında ekonomik farklılık sahaları bulunur.

Lewis Mumford

Buna göre şehirler coğrafi sahaların bir ifadesi olarak görmüştür. Şehirler bir yeryüzü şeklidir. Sanayi ulaşım gibi sebeplerden dolayı değişime uğrar.

Burgess

Buna göre halkalar şeklinde şehirler gelişir. En merkezde şehir merkezi bulunur ona en yakın halkada fakir halk (slum) bulunur.

Şehir Coğrafyası İle İlgili Bazı Kavramlar

  1. Şehir Isı Adası: Şehirler üzerinde bir sıcaklık farklı oluşur.
  2. Fonksiyon: İş, işlev anlamına gelir. Bu kavramı ilk kez Herbert Coğrafya da ise ilk kez F. Ratzel kullanmıştır.
  3. Metropolitan Köy: Şehirlere yakın olarak kurulan planlı köylerdir. İlk kez İngiltere de ortaya çıktı. 3 sebebi vardır; araba alımında artış, telefon ve teknolojinin gelişimi ve de kırsal alanda daha iyi yaşam şartları.
  4. McDonaldization: Şehirler standartlaştı, tahmin edilebilir hale geldi tezidir.
  5. Gentrification: Şehirlerdeki orta kesimlere ait terk edilmiş konutların yenilenmesine verilen isimdir.
  6. Slum: Göçmenlerin oluşturduğu fakir mahalleler.
  7. Getto: Azınlıkların yaşadığı mahalle.
  8. Teknolojik Kent: ABD Silikon vadisi, Japonya Tuskuba, İngiltere M4 Koridoru, Türkiye de Mualim Köy.
  9. Uydu Kent: Kentlerin çevresinde planlı şehirlerdir. Bu kentler birçok anlamda anakentte bağlıdır. Geceleri işçiler gelir kalır gündüzleri anakente gider. Yatakhane kenti de denilebilir.
  10. Reflextivity: Şehirlerdeki ekonomik faaliyetleri birbirlerini geliştirmesine denir. Soperr tarafından ortaya atıldı.
  11. Merkezi Fonksiyonlar: Şehirlere merkeziyet kazandıran fonksiyonlardır. İdare, kültür gibi şeylerdir.
  12. Merkezi İş Alanlar: AVM pazaryeri gibi alanlardır. Şehrin asıl bölgesinde yer alır. Yüksek katlı olabilir.